ارزیابی اثر ساخت چک دم در کنترل سیل و کاهش خسارات آن بامدلسازی هیدرولیکی و هیدرولوژیکی چک دمها- مطالعه موردی حوضه کن - تهران

چک دمها ، سدهای کوچک با سازه های بسیار ساده و نسبتا کم هزینه هستند که به دلیل عدم نیاز به مصالح و یا تکنولوژی خاص برای ساخت، برای کنترل رسوب و مهار سیل کاربرد فراوانی دارند. در این تحقیق اثر استفاده از چک دم در کاهش دبی اوج و افزایش زمان رسیدن به دبی اوج در حوضه آبریز کن (با مساحت تقریبی 215 کیلومتر مربع) در شمال غرب شهر تهران بررسی می شود. این حوضه آبریز با توجه به نزدیکی به شهر تهران و وجود مراکز تفریحی و زیارتی، از حساسیت زیادی برخوردار بوده و بنابراین ضرورت انجام اقدامات مناسب برای کاهش خسارات سیل در آن نمایان می باشد. در این تحقیق به دو روش و با نرم افزار hms-hec مدلسازی حوضه آبریز کن انجام شد که شامل روش مدلسازی هیدرولوژیکی و مدلسازی هیدرولیکی می باشد . با استفاده از مدلسازی هیدرولوژیکی، اثر ساخت چک دمها در مشخصات سیل در سه سناریوی مختلف بررسی شد. در سناریوی اول شیب سرشاخه پس از ساخت چک دم به نصف شیب اولیه و در سناریوهای دوم و سوم نیز شیب ثانویه به ترتیب به یکدهم و یکصدم شیب اولیه کاهش یافت. نتایج مدلسازی هیدرولوژیکی منطقه نشان دادند که در سناریوی اول، ساخت چک دم تاثیری در کاهش دبی اوج و افزایش زمان رسیدن به اوج ندارد. در سناریوی دوم، کاهش دبی اوج در زیرحوضه های اصلی حداکثر 0.88 درصد و در سناریوی سوم بین 86/3 تا 61/10 درصد می باشد . همچنین استفاده از چک دمها زمان رسیدن به دبی اوج را حداکثر 10 دقیقه برای سناریوی دوم و 10 تا 50 دقیقه برای سناریوی سوم به تاخیر می اندازد که با توجه به زمان تمرکز اندک زیرحوضه ها، می تواند بسیار موثر باشد. در مدلسازی هیدرولیکی تاثیر ساخت چک دم با در نظر گرفتن چک دم با مخزن خالی از رسوبات و در دو حالت بررسی گردید . شیب زیرحوضه ها در 5 رده تقسیم شد و تعداد چک دمها در هر یک از این رده های شیب 5 و 10 و 20 و 50 و 100 و 150 عدد در نظر گرفته شد . در حالت اول در هر شیب ، یک زیر حوضه به عنوان نماینده زیر حوضه های همرده خود مدلسازی شد . نتایج نشان داد که در این حالت با ساخت 150 چک دم، حداقل کاهش دبی اوج درشیب 50% (مربوط به خروجی پایین دست سولقان) ، با 65.7% کاهش است و حداکثر کاهش دبی اوج در زیر حوضه سنگان با شیب بکر 40% و با 91.4% کاهش رخ میدهد و زمان رسیدن به اوج با ساخت 150 چک دم از یک تا دو ساعت به تاخیر می افتد . در حالت دوم فقط یک زیر حوضه به عنوان زیر حوضه شاهد مدل شد که در این مدل تمامی فاکتورها ثابت و تنها فاکتور متغیر شیب زیر حوضه ها بود . نتایج این مدلسازی نشان داد که در این حالت با ساخت 20 چک دم کاهش دبی اوج بین 66.4% تا 80.67% وافزایش زمان رسیدن به اوج تا حدود 3 ساعت خواهد بود که بسیار قابل توجه است. مقایسه نتایج نشان داد که استفاده از مدلهای هیدرولیکی -که با تخلیه به موقع رسوبات از مخزن چک دمها و نگهداری مناسب از آنها ، میسر خواهد بود - به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه تر است و بهمراه آن میتوان از اقدامات آبخیزداری و مدیریتی جهت مهار سیل استفاده نمود.